डर लाग्दो सपना किन देखिन्छ? - मस्तिष्कको संकेत वा मानसिक तनावको प्रतिबिम्ब?

काठमाडौं- मध्यरातको गाढा निन्दाबाट अचानक चिच्याउँदै उठ्नु भएको छ? शरीर पसिना-पसिनाले भिजेको? सास फेर्न गाह्रो? अनि हृदय ढुकढुकी असामान्य?

यदि तपाईंले कहिलेकाहीँ यस्ता अनुभव गर्नुहुन्छ भने तपाईं “डर लाग्दो सपना”बाट प्रभावित हुनुहुन्छ। यो सामान्य अनुभव हो, तर जब बारम्बार दोहोरिन्छ, तब यसले मानसिक, शारीरिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा असर पार्न सक्छ।

आज हामी यस्तै सपनाको कारण, प्रकार, प्रभाव र समाधानबारे गहिरो जानकारी प्रस्तुत गर्दैछौं।

सपना के हो?
सपना मस्तिष्कमा सिर्जित दृश्य, भावना वा विचारहरूको श्रृंखला हो, जुन प्रायः निद्राको चरणमा देखिन्छ। यस समयमा मस्तिष्क अत्यन्त सक्रिय हुन्छ, यद्यपि शरीर अचल  हुन्छ।

सपना कहिलेकाहीँ रमाइला, भावुक, अजीबो वा डर लाग्दो समेत हुन सक्छन्। जब सपना डर, आतंक, त्रास वा पीडाले भरिएको हुन्छ, त्यसलाई “nightmare” भनिन्छ।

डर लाग्दो सपना किन देखिन्छन्?
१. मानसिक तनाव र चिन्ता
दैनिक जीवनका तनाव, पारिवारिक टकराव, पेशागत दबाब, परीक्षा, वा भविष्यप्रतिको डर मस्तिष्कमा थुप्रिएर राति सपनामा विस्फोट हुन सक्छ। चिन्तित मनले अक्सर नकारात्मक कल्पनाहरू जन्माउँछ।

२. पुराना ट्राउमा वा पीडादायी अनुभव
शारीरिक वा मानसिक दुर्व्यवहार, दुर्घटना, युद्ध, गम्भीर रोग जस्ता घटनाहरूको याद “पोस्ट ट्रम्याटिक स्ट्रेस डिसअर्डर (PTSD)” का रूपमा डर लाग्दो सपनामा देखा पर्न सक्छ। यस्तो सपना दीर्घकालीन असर पार्ने खालका हुन्छन्।

३. निद्रामा अवरोध
जस्तै sleep apnea, insomnia, वा narcolepsy भएका व्यक्तिहरूमा डर लाग्दो सपना बढी देखिन्छ।

४. औषधिको असर
केही मानसिक रोगका औषधि, एन्टिडिप्रेसन्ट, ब्लडप्रेसर कन्ट्रोलर वा मादक पदार्थ (drugs/alcohol) को प्रयोगले पनि सपनामा असर पार्न सक्छ।

५. गलत खानपान वा जीवनशैली
राति गाह्रो पच्ने खाना (जस्तै: चिल्लो, मसालेदार), कफी, चिया, चुरोट, रक्सी सेवन गरेमा पाचन प्रणालीमा तनाव आउँछ र निद्रामा अवरोध हुन्छ। यसले डर लाग्दो सपना देखाउने सम्भावना बढाउँछ।

६. रगतको चिनीको असन्तुलन 
डायबेटिक व्यक्तिहरूमा रातको समयमा चिनीको स्तर एक्कासी घट्दा मस्तिष्कमा भय पैदा हुन्छ, जसले डर लाग्दो सपना निम्त्याउँछ।

कस्ता हुन्छन् डर लाग्दो सपना?
खस्ने सपना (ऊचाइबाट खसिरहेको)
कसैले पछ्याइरहेको
बन्द कोठामा थुनिएको
आफ्नै वा आफन्तको मृत्यु देख्ने
अनौठा प्राणी/छायाँको आक्रमण
शरीर चलाउन नसक्ने जस्तो अनुभव)

यी सपना अत्यन्त जीवित लाग्छन् र बिउँझिएपछि पनि त्यसको असर लामो समयसम्म रहन सक्छ।

बालबालिकामा किन बढी देखिन्छ?
बालबालिकाको कल्पनाशक्ति बलियो हुन्छ। उनीहरूका लागि काल्पनिक कुराहरू पनि यथार्थ जस्तै लाग्न सक्छ। डर लाग्दो टिभी कार्यक्रम, डराउने कथा, असुरक्षित वातावरण वा तनावले उनीहरूलाई बारम्बार डर लाग्दो सपना देखिन्छ।

डर लाग्दो सपनाले पार्ने असरहरू
अनिद्रा (निद्रामा डर)
दिनभर थकान र झन्झट
मनोवैज्ञानिक समस्या
काम वा पढाइमा ध्यान केन्द्रित गर्न कठिनाई
सामाजिक सम्बन्धमा असर
यदि डर लाग्दो सपना लामो समयसम्म दोहोरिन्छ भने यो “Nightmare Disorder” को संकेत हुन सक्छ र चिकित्सकको सल्लाह आवश्यक हुन्छ।

उपचार र समाधान
१.तनाव व्यवस्थापन गर्नुहोस्
ध्यान, योग, गहिरो सासप्रश्वासको अभ्यास
नियमित व्यायाम
सकारात्मक सोचको अभ्यास

२. निद्राको स्वच्छता अपनाउनुहोस्
नियमित समयमा सुत्नु/उठ्नु
सुत्नुअघि मोबाइल, टिभी, कफीबाट टाढा रहने
शान्त र अँध्यारो कोठा प्रयोग गर्ने

३.खानपान सुधार गर्नुहोस्
सुत्नुअघि भारी खाना नखानु
अल्कोहल, चुरोट, र अत्यधिक क्याफिनबाट बच्ने

४.मन हलुका राख्ने अभ्यास
डराउने कुरा नहेर्ने/नपढ्ने
डायरी लेख्ने, जसले मानसिक बोझ कम गर्छ

५.आवश्यक परेमा चिकित्सा सल्लाह
लगातार दोहोरिने डर लाग्दो सपना PTSD, डिप्रेसन, वा न्युरोलोजिकल समस्याको लक्षण हुनसक्छ
मनोचिकित्सक वा न्युरोलोजिस्टको सल्लाह लिनु उपयुक्त हुन्छ